مدیریت بحران

مدیریت بحران

همانطور كه روز خوب، خواب خوشي در پي دارد، زندگي هم اگر خوب سپري شود، پايان خوشي در پي خواهد داشت.
«لئوناردو داوينچي»

سلسله مباحث مديريت؛
در جوامع مترقّي و امروزي نيروي كار روز به روز به سوي مديريت شخصي پيش مي‌رود. آنان بايد اصول و روش بهسازي، بند، بسط و گسترش همه جانبه را بياموزند. در شرايط كنوني جهان و جامعه انساني‌ ما، همه بايد بياموزند كه خود را اداره و مدير خود باشند. در وضعيت عادي همه چيز بصورت مطلوب پيش مي‌رود و نتيجه مثبت ارزيابي مي‌گردد ولي چنانچه اوضاع غير عادي و به عبارت ديگر بحراني شود، نوع ديگري از مديريت لازم است «مديريت بحران». به عبارتي ديگر بسياري از مديران خرد و كلان در شرايط عادي عملكرد و مديريتي مطلوب را عرضه مي‌نمايند ولي در شرايط بحراني به دليل عدم درك صحيح و تفهيم موضوع فرايند مديريتي ايشان درست نمي باشد. آنان بايد سه اصل ايثار، صبر و صداقت را در هنگام بحران و به همراه ديگر تخصصها و عوامل تحت فرمان رعايت نمايند. ايثار يعني اول ديگري و سپس من به تعبيري واضح‌تر اول ديگران بهره‌مند شوند و آنگاه من. صبر به منزلة ايستايي در مقابل مشكلات، حوصله مندي فراوان و صداقت سمبل صراحت در گفتار، عمل و رفتار. اين نكته كتمان ناپذير است كه همواره از بدو آفرينش و خلقت بحران در كمين بشر و جوامع بشري مي باشد.
توسعه و تكنولوژي همزاد بحران مي‌باشد. آنچه در ذيل بصورت اجمال از نظرتان مي‌گذرد، سعي بر معرفي، اقدامات و توصيه‌ها، قبل، حين و بعد از بحران را دارد. اميد آنكه مطالب مطروحه مورد استفاده مطلوب تمامي عوامل اجرايي و كارگزاران رشته كوهنوردي قرار گيرد.

تعاريف كلي

مدير: اداره كننده، گرداننده، كسي كه كاري را اداره كند.
مديريت: مدير بودن و مديري.

انواع مديريت

فني، نيرو (انرژي) اداري و تشكيلات (رسمي)، مردمي (هيئتي)، زمان، قوم، خانواده، نشاط و شادي، بودجه‌، حقوقي و …
بحران: آشفتگي، تغيير حالت ناگهاني، عدم تعادل، به هم ريختگي ارگانيسم، فرصتهاي خطرناك، تهديد، نامساعد، موقعيتي كه تهديد غير منتظره متوجه ارزشهاي حياتي شده و زمان براي تصميم‌گيري محدود است.

انواع بحران

طبيعي و غير طبيعي(مصنوعي)
الف) بحران طبيعي:
خارج از خواست، ميل، اراده، عزم، نيت، فكر، انديشه و عملكرد بشر ايجاد و حادث مي‌گردد.
مانند: سيل، زلزله، آتشفشان، بهمن، صاعقه، امراض ناشناخته و …
ب) بحران غير طبيعي(مصنوعي):
برخي از بحران‌ها با خواست، ميل، اراده، عزم، نيت، فكر، انديشه و عملكرد بشر ايجاد و صورت مي‌گيرد.
مانند: جنگ، كودتا، آتش‌سوزي، تصادف، مشكلات خانوادگي، دعوا و …

وظايف اصلي مديريت بحران

الف) شناخت بحران و مساله، ارزيابي اطلاعات، بررسي اخبار مربوطه، توجه به امكانات و توامندي‌هاي موجود، پيش‌دستي در مقابل شايعات، ارزيابي راه حل‌هاي موجود و نهايتاً انتخاب بهترين راه.
اخذ مشاورة مطلوب، بهره‌مندي از متخصصين ويژه در كادر مديريت شناخت زمان و مكان و آشنايي كامل با اركان اجرايي تحت مديريت از وظايف اصلي مديريت بحران مي باشد.
ب) شناخت لايه‌هاي مختلف بحران و به عبارتي ديگر پس بحرانها
لايه اول: انسان
شناخت تجربيات، آموخته‌ها، ميزان نگراني، اضطراب، خونسردي و توانمندي‌ها.
لايه دوم: فرهنگ جامعه
شناخت فرهنگ بحران ستيزي، باورهاي ايجاد تغيير عليه بر بحران و شناخت سنتها، اقليم، آداب و رسوم.
لايه سوم: ساختار ارتباطي در بحران
شناخت ارتباط واحدها با هم، ميزان پيچيدگي، تمركز و سلسله مراتب، سرعت عمل در تصميم‌گيري، هماهنگي و مبادله اطلاعات، چه در تشكيلات رسمي و چه نهادها و اجتماعات مردمي.
لايه چهارم: استراتژي
تبيين خط مشي‌ها، روشها و شيوه‌هاي مقابله با بحران.
عملكرد و فعاليت كوتاه مدت:
(تصميم درست و قاطع در زمان بسيار كم)
1- تشكيل ستاد بحران با حضور تمامي نيروهاي مطلع و مسئول.
2- تقسيم‌بندي وظايف.
3- حضور يا ارتباط دائم.
4- استفاده و بهره‌مندي از نيروهاي مسئول.
5- انجام خدمات امداد و نجات.
6- تشكيل هسته‌هاي عمليات.
7- آگاهي دادن به بحران زده‌گان.
8- گزارش اقدامات به مديران عالي.

عملكرد فعاليت بلند مدت

شناخت چيستي، چرايي، چگونگي، كيستي و منبع بحران (شناسايي كامل بحران).

زمان

تعيين زمان لازم براي كنترل بحران و انجام هر تصميم در فرآيند بحران، شناسايي عناصر بحران، جمع‌آوري اطلاعات جامع و تصميم‌گيري مناسب در كوتاه‌ترين زمان موجود از عوامل تاثير گذار بر كنترل بحران مي‌باشد.

طبقه‌بندي بحران‌ها

ورزشي، فرهنگي، اجتماعي، قومي و …
طبقه‌بندي بحران‌ها از حيثّ تهديد و زمان تصميم‌گيري.
در زمان وقوع بسياري از بحرانها زمان تصميم‌گيري كم و تهديد بسيار جدي است مانند زلزله، سيل، بهمن، سانحه در كوهستان، تصادف و… لذا با شناخت بحران، آرايش مديريتي و عملياتي سرعت بيشتري مي‌گيرد.

مديران تصميم‌ساز خوب

مقتضي است مديريت بحران اطلاعات مناسب از بحران داشته، كيفيت وقوع بحران را بدانند، ارزشهاي مورد تهديد را بشناسد، ساختار بحران را شناخته و عوامل فراينده آن را نيز بدانند، بر كاهنده‌ها و قدرت كنترل سازمانهاي عمل كننده اشراف داشته باشند، آگاهي از نيازها و منابع در دسترس را دارا باشد.

عوامل مخل در تصميم‌گيري‌هاي موثر و مناسب براي مديريت بحران:
1- غافل‌گيري نيروها (در نتيجه عدم آمادگي).
2- تعداد مراكز تصميم‌گيري.
3- توسعه و گسترش بحران.
4- زمان كم و استرس زياد.
5- عدم مقابله لازم با شايعات.
اين نكته حائز اهمّيت است كه چرا بايد تصميم‌گيري در شرايط بحراني سريع و موثر اتخاذ گردد.
زيرا گذر زمان به ضرر ما عمل مي كند، به سرعت فرصتها از ما گرفته مي‌شود، احتمال گسترش و توسعه بحران مي‌رود و از عامل تهديدات نبايد غافل بود.

ويژگيهاي يك تصميم خوب

1- صريح، روشن قابل فهم.
2- كليه تصميمات در يك سيستم مديريت واحد اتخاذ شود.
3- در ابلاغ تصميم و مصوبات سلسله مراتب رعايت شود.
4- تفويض اختيارات لازم صورت گيرد.
5- در يك زمان واحد براي يك موضوع تصميم‌گيري شود.

ريسك و تحليل در مديريت بحران

واژه‌شناسي ريسك:
خطر، احتمال خطر و ضرر،اقدام به كاري كه نتيجة آن معلوم نباشد واحتمال خطر در آن باشد،خطرپذيري و كار عملي كه همه كس جرأت انجام آنرا ندارد.
در شرايط بحراني مدير هميشه به پذيرش ميزان قابل ملاحظه‌اي ريسك مجبور است در بسياري از موارد ريسك واقعيتي انكارناپذير است. ريسك هم شرايط و مقدمات خاص خود را مي‌طلبد. قدرت عملكرد، تخصيص، ميزان حمايت از مدير و مقتضيات فرهنگ، تمدن و سنت در جامعه، جهت انجام ريسك بسيار مهم است.
همواره در هنگام وقوع بحران دو جنبه از بحران بايد مورد كنترل قرار گيرد: الف) كنترل و تنظيم بحران

ب) حل و فصل رضايت بخش آن

چند توصيه بسيار مهم

1- همواره بدنبال كشف مواردي باشيد كه سبب تشديد بحران مي‌شود.
2- امكان پيشرفت بحران و راه حلها را بررسي نمايد.
3- ارتباط بين اعضاي ستاد بحران را بهبود ببخشيد.
4- براي حالتهاي مختلف بحران سوالات متعددي را طرح كنيد.
5- بهترين راه برخورد با بحران زده‌گان (مردم) را به اعضاي ستاد توضيح دهيد.
6-حدود اختيارات را مشخص نمايد.
7-مديريت عالي و مركزي بحران در جريان برنامه‌ريزي كامل قرار گيرد.
8-اعضاي ستاد را در جريان طرح‌ها و برنامه‌ها قرار دهيد.
9-جدول زمان‌بندي به همراه چك ليست اتفاقات احتمالي را تهيه كنيد.
10-خود و اعضا ستاد را براي بدترين موقعيت آماده نمائيد.
11-غلبه بر فشارهاي رواني در دستور كار خود و ستاد قرار دهيد.
12-برخورد منطقي و به موقع با شايعات احتمالي. (كنترل شايعات).
13-بهترين تصميم در كوتاه‌ترين زمان.
چنانچه هر بحراني كوچك خوب كنترل و اتمام نپذيرد، تبديل به بحراني بزرگ مي‌شود.در مطالب و موارد مطروحه نكاتي بصورت كليات در مبحث مديريت بحران به نظر مبارك شما رسيد. نگارنده معتقد است كوهنورد و يا به تعبيري ديگر ورزش كوهنوردي نيز همواره مورد تهديد بحران قرار دارد. چرا كه تهديد و خطرپذيي در آن بسيار است. لذا بايسته و شايسته است از كوهپيمايي تا عالي‌ترين سطوح عملي كوهنوردي، از كارگزاران پايه تا بالاترين سطح اجرايي و عملياتي در صف و ستاد همگي از بحران و مديريت بحران، چگونگي برخورد كنترل و انواع وابسته به كوهنوردي مطلع باشند. جملگي و تصميم‌گيري در شرايط سخت را آموزش ببينيم. اميدآنكه در فرصتهاي بعدي با ذكر مصداقها روشنگري بيشتري به مطالب و مفاهيم تئوريك بخشيده شود. (انشاا… ) نكته آخر اينكه، بحرانهاي مختلف، مديريت خاص خود را مي‌طلبد و بحران شناسي از اركان پايه در مديريت بحران به شمار مي‌رود. به عبارتي ديگر درنگ و تفكر روي مثلث طلايي، پيشگيري، شناخت واقدام، با رعايت اصول برشمرده مي‌شود.

مهدي داورپور

منابع و پي‌نويس‌ها:

فرهنگ فارسي عميد، مديريت زمان دكتر سعيد حجاريان، پايان نامة دوره مربيگري آقاي مير علي آقا سيدي، لغت نامه فارسي دهخدا.